Jan 22, 2021 — MVI kan een belangrijke rol spelen bij het tegengaan van klimaatverandering, bij het tot stand brengen van een circulaire economie, bij het
68 KB – 42 Pages
PAGE – 2 ============
AanleidingMaatschappelijk Verantwoord Inkopen (MVI) is een e˜ectief instru -ment om CO2-uitstoot, milieu-impact en grondsto˜engebruik te helpen reduceren, om een inclusieve arbeidsmarkt te realiseren en om misstanden voor mens en milieu aan te pakken in internationale ketens. Deze maatschappelijke doelen zijn voor het Rijk niet langer een bijzaak van het inkoopproces, maar juist de hoofdzaak. Dit stelde de Ministerraad vast in het kader van de inkoopstrategie van de Rijksoverheid ‚Inkopen met Impact™ 1.Het kabinet schreef in het Regeerakkoord2: fiDe overheid gaat zijn inkoopkracht beter benu˚en voor het versnellen van duurzame transities, voor het inschakelen van kwetsbare groepen en om innovatief in te kopen.fl Gemeenten, provincies, waterschappen en het Rijk hebben samen een enorme inkoopkracht van ruim •73 miljard per jaar3. Ze zijn bovendien de bepalende speler in diverse markten, zoals in de bouw, energie, transport, afvalverwerking, veiligheid, gezondheid en onderwijs. Door bij hun inkoop te sturen op de maatschappelijke doelen, kunnen ze Nederland helpen transformeren naar de sociale, duurzame, inclusieve en innovatieve markt en samenleving die we nodig hebben. En kunnen ze tegelijker-tijd een stevige bijdrage leveren aan het beoogde duurzaam econo-misch herstel van de crisis als gevolg van de COVID-19 pandemie. 2
PAGE – 3 ============
3De afgelopen jaren is al veel werk verzet om invulling te geven aan de ambitie van het kabinet. Er is veel opgebouwd om inkopende overheden te ondersteunen en te stimuleren. Op basis van het Plan van Aanpak MVI 2015-2020 is een infrastructuur opgebouwd met instrumenten die aanjagen, ondersteunen, verbinden en monitoren. Vijf departementen werkten hierbij samen: Infrastructuur en Water -staat, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Economische Zaken en Klimaat, Buitenlandse Zaken en Sociale Zaken en Werkgelegen -heid. In 2020 hee˛ het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Weten -schap zich hierbij aangesloten ter behartiging van het thema diversi-teit en inclusie. Inmiddels is een grote en groeiende groep enthousiaste koplopers opgestaan, die werk maken van hun inkoop. Een goed voorbeeld zijn de ruim 170 organisaties die zich inmiddels hebben aangesloten bij het Manifest MVI. De politieke ambities om door te gaan met dit beleid zijn groot, waarbij vanaf nu behalve inkoop nadrukkelijk ook goed opdracht-geverschap wordt opgepakt. Dit wordt dermate bepalend gevonden voor het maken van echte impact, dat is gekozen om dit vanaf nu ook te communiceren in de naamgeving: ‚Opdrachtgeven met ambitie, inkopen met impact™. MVI kan een belangrijke rol spelen bij het tegengaan van klimaatverandering, bij het tot stand brengen van een circulaire economie, bij het creëren van gelijke kansen voor iedereen op de arbeidsmarkt en bij het aanpakken van misstanden met betrekking tot arbeidsomstandigheden, mensenrechten en milieu in internationale waardeketens. Dit vraagt vaak om innovatieve oplossingen, die ook met inkoop kunnen worden gestimuleerd. Deze ambities voor inkoop zijn stevig verankerd in het Klimaatakkoord, in het Uitvoeringsprogramma circulaire economie, in het IMVO-beleid en in de inkoopstrategie van de Rijksoverheid en veel andere overheden. Tegelijkertijd blijkt uit monitoring en evaluaties dat MVI nog niet de grote impact hee˛, die nodig is voor het realiseren van onze maat-schappelijke opgaven. Ondanks alle goede voorbeelden en initiatie-ven, maken te veel inkopende organisaties maken nog onvoldoende (e˜ectief) gebruik van MVI. Vanuit het bedrijfsleven en de Kamer wordt dan ook regelmatig gevraagd om de toepassing hiervan te vergroten. Recent hee˛ de Kamer bijvoorbeeld de motie Özütok4 aangenomen om van fiduurzaamheid een maatgevend criterium te maken bij aanbestedingenfl. De ambitie van dit Nationaal plan MVI 2021-2025 is om een krachtige impuls te geven aan de toepassing van MVI door overheden, zodat er veel meer impact ontstaat op de markt.
PAGE – 4 ============
4Dit Nationaal plan raakt aan een aantal andere parallelle ontwikke -lingen op gebied van inkoop. Ten eerste is voor de circa • 10-12 miljard aan Rijksinkoop al eerder de Rijks-inkoopstrategie ‚Inkopen met Impact™ ontwikkeld. Het Nationaal plan ondersteunt de uitvoering van deze Rijksinkoopstrategie met instrumenten als de MVI criteria-tool en de MVI Zelf-evaluatietool.Ook raakt dit plan aan het Beter Aanbesteden 5 van het ministerie van EZK. Dit traject hee˛ de afgelopen jaren ingezet op het verbeteren van de professionaliteit en de aanbestedingspraktijk bij overheden. Dit staat niet los van de maatschappelijke doelen. Een professionele inkoopprak -tijk is immers één van de voorwaarden om maatschappelijk verant-woord te kunnen inkopen. En andersom is MVI een belangrijke motor om de inkooppraktijk te willen verbeteren, omdat MVI inkoop politiek relevant maakt door de koppeling met maatschappelijke doelen. Er wordt gewerkt aan een vervolg op Beter Aanbesteden, waarbij onder meer wordt ingezet op een betere afstemming tussen aanbestedende diensten en marktpartijen. Er wordt zoveel mogelijk afgestemd en samengewerkt tussen Vervolg Beter Aanbesteden en de activiteiten op grond van dit plan.
PAGE – 5 ============
5Ook internationaal worden overheidsinkopen gezien als belangrijke motor voor verduurzaming en sociale verbetering. In de Europese Unie besteden zo™n 250.000 overheden jaarlijks zo™n • 2.000 miljard (14% van het bruto binnenlands product) aan de inkoop van diensten, werken en producten. De Unie zet daarom al sinds 2003 in op het opstellen van nationale actieplannen voor het verduurzamen van hun inkoop. In totaal hebben 23 lidstaten een actueel actieplan. Dit Nationaal plan MVI is het nationale actieplan van Nederland. Sinds 2017 stuurt de Europese Commissie aan op een strategischer inzet van overheidsinkoop. Dit hee˛ eind 2019 ook zijn plek gekregen in de Europese Green Deal die overheden onder meer oproept om het goede voorbeeld te geven met hun inkoop. Ook hee˛ de EU onder meer verplichte inkoopdoelen en Œcriteria aangekondigd op basis van Het Europese Circular Action Plan en stuurt de EU aan op het verplicht gebruik van e-formulieren bij inkoop. Wereldwijd ze˚en de Sustainable Development Goals (SDGs) de koers uit richting een duurzame en inclusieve wereld in 2030. Met nog tien jaar te gaan, is duidelijk dat we nog bij lange na niet op koers zi˚en met de gewenste duurzame consumptie en productie6, waarvan inkoop deel uitmaakt7. Hierdoor blijven klimaatverandering, verlies aan biodiversiteit en vervuiling toenemen, met alle gevolgen van dien voor het welzijn en de welvaart van mensen. Dit vraagt om een krachtige aanpak in beleid en praktijk om het tij te keren. Dit plan wil hieraan voor Nederland een stevige bijdrage leveren. © Naymuzzaman / ILO
PAGE – 6 ============
6Doel van Maatschappelijk Verantwoord Inkopen Het doel van MVI is om de inkoopkracht van alle overheden (en andere inkopende partijen) zoveel mogelijk in te ze˚en voor het realiseren van onze maatschappelijke doelen in het fysieke en het sociale domein. Door maatschappelijk verantwoorde producten in te kopen, draagt de overheid geloofwaardig bij aan het bereiken van deze doelen: ‚practice what you preach™. De overheid creëert op deze manier marktvraag naar duurzame, sociale en innovatieve producten, werken en diensten. Dit gee˛ een krachtige impuls aan marktpartijen om te innoveren en hun aanbod te verduurzamen. Het MKB speelt hierbij een belangrijke rol als grote werkgever en innovator. Onder maatschappelijke doelen verstaan we de volgende MVI-thema™s: – Het tegengaan van klimaatverandering (SDG 13)- Het stimuleren van een circulaire economie (SDG 6, 8, 9, 12, 13, 14 en 15)- Het tegengaan van milieuverontreiniging, zoals stikstofuitstoot, luchtverontreiniging, gebruik van schadelijke sto˜en en pesticiden, mede ter bescherming van de biodiversiteit. Ook het tegengaan van voedselverspilling en het verminderen van water-gebruik en energiegebruik vallen hieronder (SDG 14 en 15)- Het stimuleren van een diverse en inclusieve samenleving en bedrijfsleven waarin iedereen wordt behandeld en beoordeeld op wat ze kunnen en niet op wie ze zijn, van wie ze houden, waar ze vandaan komen of wat ze geloven (SDG 10)- Het stimuleren van arbeidsparticipatie van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt (social return) in lijn met het streven naar een diverse en inclusieve samenleving (SDG 8)- Het stimuleren van ketenverantwoordelijkheid van bedrijven. Dat betekent het voorkomen of aanpakken van misstanden op het gebied van arbeidsomstandigheden, mensenrechten en milieu conform de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen (thema internationale sociale voorwaarden of ISV) (SDG 1,2, 3, 8, 12)˜˚˛˝˙ˆˇ
PAGE – 8 ============
8Brede borging in de organisatie Œ Praktijkvoorbeeld 1: Gemeente Utrecht legt eindverantwoordelijkheid voor MVI bij de inhoudelijk opdrachtgever fiHet opnemen van MVI criteria zou niet de eindverantwoordelijk-heid van inkoop moeten zijn, maar van de opdrachtgever in de organisatie.fl De opdrachtgever is eigenaar van de inhoud van wat er ingekocht wordt en is dus ook verantwoordelijk voor MVI. Het inkoop proces van Gemeente Utrecht is hierop ingericht: het inkoop projec˚eam stelt standaard een aanbestedingsaanpak op. Hierin wordt opgenomen welk MVI ambitieniveau er nagestreefd wordt, of circulariteit een rol speelt en op welke (andere) MVI thema™s wordt gefocust. Voor het MVI ambitieniveau moet het projec˚eam een keuze volgens drie trappen maken: is er een kansrijke categorie met een hoog te verwachten maatschappelijke impact, dan kiest het projec˚eam voor het hoogste ambitieniveau (3): de markt wordt maximaal uitgedaagd. In het laagste ambitieniveau (1) wordt in ieder geval het basis niveau van de landelijke MVI criteria* aangehouden. De aanpak wordt beoordeeld door het tactisch tenderboard en de budgethouder. Door deze proces -aanpak komt MVI altijd langs in de besluitvorming. Alhoewel dit niet het primaire doel was voor het inrichten van het proces, is het een uitgelezen kans om MVI in te bedden. * Zie: MVI-criteriatool: www.mvicriteria.nl/nl
PAGE – 9 ============
9 fiMVI, tenzijfl hee˜ Gemeente Utrecht opgenomen in haar MVI Actieplan. MVI hoort er gewoon bij. Door de borging van MVI op te nemen in het reguliere proces en de betrokkenheid te verdelen over verschillende rollen (van budgethouder tot inkoper) zorgt Gemeente Utrecht ervoor dat MVI altijd onderdeel is van de reguliere gang van zaken. In dit geval waren er bij de inrichting van het inkoopproces diverse haakjes die gebruikt konden worden om MVI in te bedden, zoals de genoemde aanbestedingsaanpak. Gemeente Utrecht raadt andere organisaties aan om op zoek te gaan naar dit soort haakjes: waar kun je MVI koppelen aan bestaande processen, projecten of rollen? Een praktische tip van Gemeente Utrecht: zorg dat je bij de start van de aanbesteding iets op papier zet en dat daar iets in staat over MVI. Dan is het integraal onderdeel van de aanbesteding.De tweede succesfactor bij Gemeente Utrecht is het draagvlak voor MVI. Het actieplan is opgesteld door mensen vanuit de hele organisa-tie en verschillende afdelingen, en dus niet alleen vanuit inkoop of het duurzaamheidsteam. Dat maakt dat het plan aansluit op de (duurzaamheids)doelstellingen van de organisatie en dat organisatie-onderdelen achter het geformuleerde actieplan staat. Door de organisatie te betrekken wordt het MVI-actieplan gedragen. De betrokkenheid bij MVI hee˛ al geleid tot diverse succesvoorbeel-den van MVI-projecten, zoals de aanbesteding Warme- en Koude dranken d.m.v. Rapid Circular Contracting, duurzame catering via een concurrentiegerichte dialoog en de aanbesteding bedrijfskleding, die opgehangen is aan de behoe˛ebeschrijving en overkoepelende (duurzaamheids)doelstellingen.fiBorging van MVI in de organisatie valt of staat met draagvlak en betrokkenheid in de hele organisatiefl Marieke Ho˚mann, MVI adviseur
PAGE – 10 ============
Stand van zaken anno 2020 Wat loopt goed Sinds de start van het eerste Plan van Aanpak MVI eind 2015 is veel bereikt. Er is brede bewustwording ontstaan van het belang om maatschappelijk verantwoord in te kopen. Er is een groeiende groep koplopers die hier werk van maken. Vaak zijn dit organisaties die betrokken zijn bij het Manifest MVI, de Green Deal Circulair Inkopen of één van de leernetwerken. De evaluatie van het Plan van Aanpak 9 laat zien dat MVI over de hele linie beter wordt opgepakt. Sinds 2015 is bijvoorbeeld het gebruik van gunningscriteria die MVI stimuleren toegenomen (van 39% naar 49% van de inkooptrajecten), wordt MVI vaker meegenomen in markt-consultaties (van 18% naar 46%) en zijn meer organisaties goed ingericht op toepassing van MVI (van 28% naar 54%). Ook de MVI Zelf-evaluatietool gee˛ een positief beeld van de inzet op MVI. In 2019 werd social return bijvoorbeeld in 71% van de gemeten inkopen meegenomen, de milieucriteria in 67% en internationale sociale voorwaarden in 51%10. Daarbij zijn alle drie iets toegenomen ten opzichte van het eerste meetjaar 2018. In het onderzoek onder bedrijven11 hee˛ bijna 90% van de responden-ten een positief beeld van MVI en ziet 34-48% ook een positief e˜ect in termen van bewustwording, ambitie en stimulering van innovatie. 10
PAGE – 11 ============
11Nederland is wereldwijd één van de weinige landen die de e˜ecten van MVI monitort. De eerste e˜ectrapportage van RIVM over de overheids -aanbestedingen in zestien productgroepen in 2015-16 laat zien dat de impact groot kan zijn. De onderzochte inkopen leidden samen naar scha˚ing tot minstens 4,9 Mton vermeden uitstoot van broeikasgas-sen gedurende de looptijd van de contracten (vooral door de inkoop van duurzame elektriciteit en zonnepanelen). Door biobased inkopen is het gebruik van 13.000 ton olie-equivalenten vermeden.Verder is de ondersteuning de afgelopen jaren succesvol uitgebouwd met het centrale MVI loket bij PIANOo, het Manifest MVI (inmiddels ruim 170 ondertekenaars), de MVI-criteriatool (2.000 bezoekers per maand), leernetwerken (500 bezoekers), goed lopende inkoop-academies voor circulair inkopen en ISV, de zelf-evaluatietool, de webtool ISO 20400 en internationale samenwerking waar Nederland geldt als koploper en aanjager op gebied van MVI12. Wat moet beter Tegelijkertijd is MVI nog lang geen gemeengoed. Met enige regelmaat blijkt dat overheidsinkoop toch nog vooral een kwestie is van de laagste prijs en dat, daar waar wel om MVI wordt gevraagd, dit te weinig meeweegt om e˜ect te hebben13. RIVM en PBL concluderen in de CE Monitor dat, als alle overheden alle berekende maatregelen volledig zouden hebben toegepast in 2017 en 18, jaarlijks alleen al voor wegen en kantoormeubilair 654 kton CO2-uitstoot en 12 Mton materiaal zou zijn bespaard. In de praktijk is hiervan slechts 2,5 – 4% gerealiseerd. Het ontbreekt nog te veel aan een goede vertaling van ambitie naar concrete uitvoering. Dit komt onder meer omdat de ambities in de organisatie niet goed worden vertaald naar concrete doelen voor opdrachtgevers, omdat opdrachtgevers en budgethouders vervolgens ook niet worden aangesproken op het halen van de maatschappelijke doelen, maar wel op een goede uitvoering binnen budget en zonder onnodige risico™s en gedoe 14. MVI kan (zeker in de perceptie) de kosten en complexiteit verhogen en wordt zodoende veelal niet of slechts marginaal meegenomen in inkoopopdrachten. Vaak hangt inzet op MVI bovendien af van enthousiaste individuen, zoals een bestuurder of inkoper en is nog geen sprake van structurele veranke-ring15. Een enkele personeelswisseling kan dan al zorgen dat de uitvoering weer verwatert. Gezien het landelijke tekort aan goede inkopers kan dit geregeld voorkomen.Ook als overheden wel maatschappelijk verantwoord proberen in te kopen, leidt dit niet altijd tot het gewenste e˜ect. De bovengenoemde evaluatie van CE Del˛ laat zien dat ondanks alle goede bedoelingen en inzet, de aanschafprijs nog steeds leidend is in driekwart van alle inkopen. Bovendien is in veel organisaties weinig aandacht voor contractmanagement, zodat afspraken lang niet altijd goed landen in contracten en ook niet wordt gecontroleerd op naleving 16. In de evalu -atie gee˛ slechts 13% van de organisaties aan MVI veel (i.e. in meer dan de hel˛ van de gevallen) mee te nemen bij contractmanagement. Het gevolg is dat MVI, ondanks alles, nog niet het gewenste groot-schalige e˜ect hee˛ in de markt. Dat betekent dat innovatieve, duurzame marktpartijen hun producten en diensten nog onvoldoen-de kwijt kunnen om een marktaandeel van voldoende omvang te bereiken en dat andere marktpartijen nog te weinig worden gestimu-leerd om überhaupt te verduurzamen. Overheden lopen daarmee het risico om hun maatschappelijke doelen moeilijker te halen.
68 KB – 42 Pages