by WL Tiemeijer · Cited by 75 — en psychologie zodanig met elkaar geïntegreerd dat zich nieuwe passen beter bij deze veronderstellingen dan anderen, en sommigen
126 KB – 132 Pages
PAGE – 5 ============
Cover design: Maedium, Utrecht Layout: Het Steen TypograÞe, Maarssen e- © W.L. Tiemeijer / Amsterdam University Press, Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opge- slagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopie‚n, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopie‚n uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel B Auteurswet j¼ het Besluit van juni , Stb. , zoals gewijzigd bij het Be- sluit van augustus , Stb. en artikel Auteurswet , dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus , Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel Auteurswet ) dientmen zich tot de uitgever te wenden.
PAGE – 6 ============
Inhoud Voorwoord Inleiding Het ‚irrationele™ brein .Onbewuste vertekeningen .Vuistregels .Het gevoel .Samenvatting en conclusie Het automatische brein .Onbewuste processen .Mooie verhalen? .Twee systemen .Transcendentie en zelfcontrole .Samenvatting en conclusie Het willoze brein .Hebben mensen een vrije wil? .Morele verantwoordelijkheid .Onbedoelde gevolgen .Samenvatting en conclusie Het sociale brein .Sociale normen .Sociale dilemmaÕs .AltruŁsme .Evolutionaire grondslagen .De biologie van eenzaamheid en verbondenheid
PAGE – 8 ============
Voorwoord De wetenschappelijke kennis over de wijze waarop mensen keuzes maken is de laatste jaren snel gegroeid. Vakgebieden als de sociale psychologie, gedragseco- nomie en hersenwetenschappen maken een grote bloei door, en leveren vele rele- vante inzichten op. Deze nieuwe kennis noopt niet alleen tot bijstellen van ons mensbeeld, maar is ook van groot belang voor politiek en beleid. Daarin draait het immers vaak om het beŁnvloeden van keuzen. Om die reden is de WRR in een onderzoeksproject gestart onder leiding van het raadslid prof.dr. Henri‚tte Prast, dat onder meer tot doel heeft deze ken- nis te ontsluiten voor beleidsmakers en andere geŁnteresseerden. Als onderdeel daarvan verzorgde de gedragseconoom Richard Thaler in de jaarlijkse WRR-lecture, en werd in een conferentie voor beleidsmakers georgani- seerd met topwetenschappers uit binnen- en buitenland. Ook publiceerde de WRR de bundel De menselijke beslisser; over de psychologie van keuze en gedrag . In dit boek geven Nederlandse onderzoekers een overzicht van de wetenschappe- lijke kennis over keuzegedrag. Voor deze nieuwe kennis blijkt veel belangstelling te bestaan. Niet iedereen heeft echter de tijd dikke boeken te lezen en conferenties te bezoeken. Het leek de WRR daarom nuttig een handzame publicatie over Ôde psychologie van het kiezenÕ te laten schrijven, een toegankelijke uitgave voor iedereen die hele- maal up to date wil zijn. Dat is dit boek geworden. Het is opgesteld door Will Tiemeijer, senior staßid bij de WRR. In ruim honderd bladzijden wordt helder uiteengezet wat de nieuwste inzichten zijn uit de sociale psychologie en aanpa- lende vakgebieden, en hoe we dus moeten aankijken tegen menselijk keuze- gedrag.Dit boek is ten dele een samenvatting van De menselijke beslisser , maar bevat ook veel nieuwe informatie. Zo wordt meer aandacht besteed aan onbewust ge- drag, aan het sociale karakter van mensen, en aan de mate waarin mentale ver- schijnselen hard wired zijn. Ook wordt ingegaan op de actuele discussie over Ôde vrije wilÕ en zijn de beleidsimplicaties van een en ander aangegeven. Bij de totstandkoming van dit boek is voortgebouwd op het eerdere werk van de WRR-projectgroep die zich met het onderwerp bezighield. Deze bestond, naast Henri‚tte Prast en Will Tiemeijer, uit Krispijn Faddegon, Petra Jonkers, Beatrijs Haverkamp, Anne Smit en Casper Thomas. Ook is dankbaar gebruikge- maakt van het commentaar en advies van enkele (externe) deskundigen, te weten 7
PAGE – 10 ============
Inleiding Hoe zou Nederland eruitzien als beleidsmakers meer gebruik zouden maken van psychologische inzichten? Wezenlijk anders dan nu? In overheidskringen zijn disciplines als recht, economie, sociologie, politicologie en bestuurskunde goed vertegenwoordigd. Psychologische kennis daarentegen is veel minder courant. Een beetje vreemd is dat wel, want politiek en beleid gaan over menselijk keu- zegedrag. Dat is een onderwerp waarover niet alleen de economie wat te melden heeft, maar evenzeer de psychologie. En het belang van kennis over menselijk keuzegedrag neemt alleen maar toe. De grote problemen van de toekomst, zoals zuinig energiegebruik, een gezonde levensstijl en prettig met elkaar samenleven, kunnen alleen worden opgelost als mensen duurzaam anders gaan kiezen. In- zicht in de oorzaken van keuzegedrag is dus vereist. Hoe nemen mensen beslis- singen? Kijken ze daarbij vooral naar de eigen portemonnee? Of spelen ander- mans belangen ook een rol? Hoe bewust zijn mensen zich eigenlijk van de keuzes die ze maken? Dit boek biedt een overzicht van de belangrijkste kennis die de sociale psycho- logie en aanverwante vakgebieden hierover de laatste jaren hebben ontwikkeld. De doelgroep bestaat uit beleidsmakers en andere professionals die tot taak heb- ben de keuzen van mensen te beŁnvloeden. Maar ook anderen zullen vast plezier beleven aan dit boek. De nieuwe kennis biedt namelijk een fascinerend inzicht in de menselijke geest. Revoluties Wie zijn opleiding genoot in de vorige eeuw doet er verstandig aan zich bij te scholen. Er is de laatste twintig jaar in de gedragswetenschappen veel veranderd. Tot in de jaren tachtig stond de psychologie in het teken van de Ôcognitieve revo- lutieÕ. Alle aandacht ging uit naar de mens als informatieverwerkend wezen en de dominante metafoor was de computer. Aan gevoel en intuŁtie werd nauwelijks aandacht besteed. Dat is nu totaal anders. Eind vorige eeuw voltrok zich een Ôaf- fectieve revolutieÕ en even later volgde een Ôneurowetenschappelijke revolutieÕ. Ook zijn er baanbrekende onderzoeken verschenen over de grote rol van het on- bewuste. Het bewuste redeneren, waarvan enkele decennia geleden nog zoveel werd verwacht, moet steeds vaker genoegen nemen met een bijrol. Onder het lezende publiek bestaat grote belangstelling voor alle nieuwe ken- 9
PAGE – 11 ============
nis. Elke boekhandel van enige omvang heeft tegenwoordig een rijk gesorteerde hoek met populair-wetenschappelijke boeken over hersens en de geest. Enkele recente titels zijn Het slimme onbewuste van Ap Dijksterhuis ( ), Het puberen- de brein van Eveline Crone ( ) en De vrije wil bestaat niet van Victor Lamme (). Op het moment dat deze zinnen worden geschreven waren deze boeken toe aan hun ste, ste respectievelijk ste druk! De Nederlandse oogst is echter nog bescheiden vergeleken met de vloed van vergelijkbare boeken van buiten- landse wetenschappers, zoals Roy Baumeister, John Cacioppo, Antonio Dama- sio, Gerd Gigerenzer en Jonathan Haidt. Bijzondere vermelding verdient Nudge van Richard Thaler en Cass Sunstein ( ). In deze bestseller worden economie en psychologie zodanig met elkaar geŁntegreerd dat zich nieuwe perspectieven openen voor effectieve sturing van menselijk gedrag. Het boek is hotin beleids- kringen. Thaler en Sunstein mogen zich inmiddels adviseur noemen van David Cameron respectievelijk Barack Obama. Kortom, er is van alles gaande. Niet iedereen zal echter de tijd hebben zich uit- gebreid te verdiepen in alle nieuwe literatuur en kennis. Vandaar dit boek. Hier- in komen vele belangrijke inzichten aan bod die de afgelopen jaren zijn ontwik- keld in de sociale psychologie en aanverwante vakgebieden. Bovendien wordt een en ander geordend en geŁnterpreteerd op beleidsrelevantie, met name met betrekking tot keuzegedrag. Uiteraard kan in een boek van bescheiden omvang niet alles worden behandeld. Zo wordt bijvoorbeeld niet ingegaan op individue- le verschillen tussen mensen. Niet omdat zulke verschillen onbelangrijk zouden zijn, maar omdat de ambitie van dit boek elders ligt. Het gaat primair over de vraag wat de nieuwe kennis betekent voor ons algemene mensbeeld. De homo economicus Want goed beleid begint bij een correct mensbeeld. Momenteel lijkt veel beleid Ð impliciet of expliciet Ð ervan uit te gaan dat de burger een homo economicus is. Bij elke keus maakt hij een zakelijke afweging van alle voor- en nadelen van de beschikbare opties, en vervolgens kiest hij de optie die het beste is voor zijn eigen portemonnee. Nu is het geen nieuws dat mensen in werkelijkheid lang niet altijd op die manier kiezen. W”l nieuw is dat, blijkens de recente wetenschappelijke kennis, de discrepantie tussen beeld en werkelijkheid zoveel groter is dan ge- dacht. Niet alleen zijn we instinctief geneigd verder te kijken dan alleen ons ei- genbelang, je kunt zelfs serieus de vraag opwe zijn tot een rationele en vrije keuze. Voor beleid dat hiermee geen rekening houdt ziet het er somber uit. En er lijkt nogal wat van zulk beleid te zijn. Zowel als het gaat om dagelijkse en kleine keu- zes (bijvoorbeeld de keuze voor gezond voedsel of zuinig omgaan met energie) als 10hoe mensen keuzes maken
126 KB – 132 Pages