by MT Hartlief · Cited by 4 — De schade wordt dan immers niet volledig gedragen door degene die door het recht aansprakelijk wordt gesteld. Daarom moet de verzekeraar de prikkels tot het
52 KB – 59 Pages
PAGE – 1 ============
DE INVLOED VAN VERZEKERING OP DE CIVIELE AANSPRAKELIJKHEID Preadviezen, uitgebracht va or de Vereniging va or Burgerlijk Recht door Prof. mr. R. van den Bergh Dr. M. Faure, LL.M. Mr. T. Hartlief Mr. R.P.J.L. Tjittes 1990 Kaninklijke Vermande by, Lelystad Uitgevers sinds 1750
PAGE – 2 ============
:1\ tJ,’ 1.\ <,0". n.'" '.,>‘ ,,”;r. ISBN 90 6040 942 6/(’11’ NUGI692 1,/ f .,’ 19l)O Koninklijke Vermande BV -Lelyslad Aile rechlen voorbehouden, Niels uil deze uilgave mag worden verveelvoudigd. opgeslagen in een lomaliseerd gegevensbcsland. or openbaar gcmankl. in enige VOl’ll1 of op enige wijze. helzij e1eclronisch. mcchanisch. door rolokopiecn. opnamen. or enig andere munier. zonder voorargaande schril’lelijke slemming van de uilgever. Voor zover hel maken van kopiecn uil deze uilgave is loegeslaan op grand van arlikel 16B Auleurswel 19 12j” he( Besluil van 20 juni 1974. SIb, 151. zoals gewijzigd bij hel Besluil van 2J auguslus 1985. SIb, 471 en arlikel 17 AUleurswel 1912. dienl men de daarvoor wellelijk verschuldigde vergoed ingen Ie voldoen aan de Slichling Reprorechl (PoSlbus 8B2. IIBO AW Amslelveen), Voor hel overnemen van gedeelle(n) uil deze uilgave in bloemlezingen. readers en andere compilaliewerken (arlikel 16 Auleurswel 1912) dienl men zich 101 de uilgever Ie wenden, INHOUD Invloed van verzekering op de civiele aansprakelijkheid: Een rechtseconomische analyse Inleiding . . I. Hoofdlijnen van de economische analyse van het ongeval-2. 3. 3.1 3.2 3.3 4. 4.1 lenrecht . Economische analyse van verzekeringen: basisbegrippen . Wetgevend ingrijpen in verzekeringsmarkten: economische analyse 0 0 De beperking van aansprakelijkheid als remedie voor on-verzekerbaarheid .. 0 ŁŁŁ De invoering van verplichte verzekering . 0 Ł 0 Ł ‘De invloed van verzekering verklaard vanuit de belangen-groepentheorie .. 0 ŁŁ 0 ŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁ 0 ŁŁŁŁŁ 0 ŁŁ 0 ŁŁŁŁ De invloed van verzekeringen op de rechtspraak . De invloed van de verzekerbaarheid op de aansprakelijk-heid .. 0 ŁŁŁŁ 0 4.2 De invloed van het verzekerd zijn op de aansprakelijkheids-vraag 0 ŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁ 0 4.3 Overeenkomsten over verzekering . Conclusie Privaa trechtelijke aspecten 1. 1.1 1.2 1.3 1.4 1.4.1 1.4.2 1.5 2. 2.1 Inleiding 0 ŁŁŁŁŁŁŁ 0 Ł Algemeen . 0 ŁŁŁŁŁŁŁŁ 0 ŁŁŁŁ Opzet . , , . 0 ŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁ Vormen van verzekering 0 0 Ł Verzekeringen en de ontwikkeling van het aansprakelijk-heidsrecht .. ‘ Technische ontwikkeling van het aansprakelijkheidsrecht Preventie en de invloed van verzekeringen daarop .. 0 Slot inleiding . 0 ŁŁŁŁŁ 0 ŁŁŁŁŁ 0 0 ŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁ 0 Ł Aansprakelijkheidsverzekering . 0 ŁŁŁŁŁŁŁ 0 Formulering en vasts telling van de aansprakelijkheidsnorm BIz. 9 10 16 19 20 24 32 36 36 39 42 45 55 55 57 58 58 59 63 64 65 65 V
PAGE – 3 ============
2.1.1 Verzekering voIgt aansprake1ijkheid . 2.1.2 Wie kan het beste het risico dragen? . 2.1.3 Verzekerbaarheid . 2.1.4 Slot fonnu1ering en vaststelling van de aansprakelijkheid-snorm . . 2.2 Causaa1 verband . . . . 2.2.1 Ontwikkeling . . 2.2.2 Toerekening naar rede1ijkheid .. . 2.2.3 De inv10ed van verzekeringen .. . 2.2.4 Slot causaal verband . . 2.3 Eigen schuld . . 2.3.1 Algemeen . . 2.3.2 De invloed van verzekeringen .. . 2.3.3 Beperking of afschaffing van eigen schuld .. . 2.3.4 Verzekering en reflexwerking van art. 31 WVW . 2.3.5 Slot eigen schuld . . 2.4 Draagplicht .. . 2.4.1 Risicoverdeling .. . 2.4.2 Billijkheidscorrecties . . 2.4.3 Slot draagplicht .. . 2.5 Matiging en limitering .. . 2.5.1 Rechterlijke matiging . 2.5.1.1 Algemeen . . 2.5.1.2 Matigingsrecht 0 ŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁ 2.5.1.3 Matigingsverbod . . 2.5.2 Limitering . 2.5.2.1 Algemeen . . 2.5.2.2 Verzekerbaarheid . 2.5.2.3 Hoogte van de limiet . . 2.5.3 Slot matiging en limitering .. . 3. 3.1 3.2.1 3.2.2 3.2.2.1 3.2.3 3.2.4 3.3 3.4 VI Verzekeringen aan de kant van de benadeelde . . Algemeen . . Schadeverzekeringen . . Sommenverzekeringen .. . Tussenstelsels . Sociale verzekeringen . Verzekeringen aan de kant van de benadeelde ‘als mati-gingsfactor . Tijdelijke regeling verhaalsrechten .. . Slot verzekeringen aan de kant van de benadeelde . . BIz. 65 66 70 70 71 71 71 72 74 74 74 74 76 77 79 79 79 80 81 81 81 81 82 83 84 84 87 88 88 89 89 90 91 93 94 95 95 96 4. Vervanging van aansprakelijkheid door verzekering 4.1 Inleiding .. . 4.2 Buitenland , . . 4.3 Nederland . 4.4 Slot vervanging van aansprakelijkheid door verzekering 5. Slotbeschouwing .. . 5.1 De plaats van verzekeringen in het aansprakelijkheids-recht .. . 5.2 Verzekeringsaspecten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 5.3 Verzekeringsaspecten uit de verborgen sfeer . Infonnatie over de Vereniging voor Burgerlijk Recht . . BIz. 97 97 98 98 100 100 100 101 103 117 VII
PAGE – 4 ============
DE INVLOED V AN VERZEKERING OP DE CIVIELE AANSPRAKELIJKHEID: een rechtseconomische analyse Prof. mr. R. van den Bergh en Dr. M. Faure, LL.M. Inleiding In toenemende mate bei’m.:ioedt verzekering het aansprakelijkheidsrecht. Zowel in de wetgeving, dejurisprudentie als in de doctrine wordt bij de spreking van aansprakelijkheidsvraagstukken rekening gehouden met de invloed van het verzekeringsgebeuren. Sommige voorstellen gaan zelfs zo ver dat het gehele aansprakelijkheidsrecht voor bepaalde aties dient te worden vervangen door een algemeen verzekeringssysteem. Het valt nochtans op dat vele voorstellen slechts een functie van het sprakelijkheidsrecht bel1adrukken, namelijk de vergoeding van fers. Uit ontevredenheid over de compenserende functie van de sprakelijkheid wordt dan vool’gesteld om het aansprakelijkheidsrecht, dat aan de compensatiedoelsteIIing slechts in bepaalde mate kan voldoen, heel te verIaten. In dit preadvies zullen de onderscheiden functies van regels en verzekering worden geanalyseerd. Daarbij zal gebruik worden gemaakt van de economische analyse van het recht. Deze methode is in de jaren zestig tot ontwikkeling gekomen in de Verenigde Staten van ka en heeft in de jaren tachtig ook in Europa een stormachtige evolutie doorgemaakt. Vooral nu verzekerings-en verzekerbaarheidsargumenten vaak in het debat worden betrokken over (de hervorming van) het sprakeIijkheidsrecht, Iijkt het zinvol om ook de sche grondslagen van zowel het aansprakeIijkheidsrecht als het ringsprobleem bloot te Ieggen. Vervolgens kan dan worden onderzocht in hoeverre beide systemen elkaar (dienen te) be’invloeden. Opvallend is dat juristen vaak pleiten voor een grotere ‘efficientie’ van het heidsrecht, zonder dat de economische methode erbij wordt betrokken om te bepalen hoe een efficient aansprakeIijkheidsrecht eruit zou dienen te zien. Evenzeer is het opvallend dat verzekerbaarheid vaak als argument wordt ingeroepen, bijvoorbeeld om de omvang van de aansprakeIijkheid te beperken, zonder dat het verzekerbaarheidsprobleem vanuit de keringseconomie wordt geanalyseerd. In dit preadvies zaI daarom tracht worden deze vragen in hUll juiste economische context te plaatsen en ze te beantwoorden aan de hand van de micro-economische de. 9
PAGE – 5 ============
In hoofdstuk I zullen eerst de uitgangspunten van de economische se van het aansprakelijkheidsrecht worden besproken. In dit hoofdstuk zal de economische doelstelling van het aansprakelijkheidsrecht worden blootgelegd en zal worden onderzocht welke aansprakelijkheidsregels aan deze economische doelstelling kunnen bean two orden. Ret is noodzakelijk om eerst de economische grondslagen van het aansprakelijkheidsrecht bloot te leggen, omdat anders geen zinvolle uitspraken kunnen worden gedaan, noch over de vraag of de omvang van aansprakelijkheid om nen van verzekerbaarheid dient te worden beperkt, noch over de vraag of de beschikbaarheid van verzekering de aansprakelijkheidsstelling moet be’invloeden. Om deze vragen te kunnen beantwoorden dient ook kort te worden stilgestaan bij de economische functie van verzekering. In stuk 2 zullen daarom de beginselen van verzekering worden uiteengezet. In de daarop volgende hoofdstukken komt de centrale vraag aan de orde hoe verzekering het aansprakelijkheidsrecht be’invloedt en of vloeding vanuit efficientieoogpunt wenselijk is. In hoofdstuk 3 wordt sproken in hoeverre verzekering leidt tot regulerend ingrijpen. Twee beelden van een dergelijk ingrijpen, die beide aan bod zullen komen, zijn een beperking van de omvang van de aansprakelijkheid om heidsredenen en de invoering van een wettelijke plicht voor de oorzaker om zijn aansprakelijkheid te verzekeren. In dit hoofdstuk zal eveneens aandacht worden besteed aan de reguleringstheorie zoals deze in de ‘Public Choice’ literatuur werd ontwikkeld. Deze theOl’ie kan een lc1aring bieden voor wetgevend ingrijpen met betrekking tot lijkheid en verzekering, dat niet verklaarbaar is vanuit een lyse. In hoofdstuk 4lcomt de invloed van verzelcering op de heidsbepaling in de jurisprudentie aan de orde, Vaak wordt teerd dat de verzelcerbaarheid of de concrete beschikbaarheid van kering betroklcen dienen te worden bij het bepalen van de heidsnorm in het aansprakelijkheidsrecht. Beide tendensen in de den tie zullen op hun efficientie worden geanalyseerd. Tenslotte zullen kele besluiten worden geformuleerd. 1. Hoofdlijnen van de ecollomische analyse van het ongevallenrecht Voor een goed begrip van de eceonomische analyse van het recht is het onontbeerlijk de uitgangspunten van deze benadering VOOl’ ogen te houden. Deze uitgangspunten verschillen van de wijze waarop de meeste juristen het ongevallenrecht beschrijven. Zonder twijfel wen de meeste juristen de billijke vergoeding van het slachtoffer als de langrijkste doelstelling van het aansprakelijkheidsrecht. Nochtans is deze visie onverzoenbaar met de basisregel van de foutaansprakelijkheid: 10 slachtoffers ontvangen geen vergoeding indien zij schade oplopen ten volge van een gedrag dat niet als foutief kan worden gekwalificeerd. Dit foutcriterium is irrelevant als het er echt om gaat slachtoffers volledig te vergoeden. In de economische analyse wordt het aansprakelijkheidsrecht in de eerste plaats gezien als een geheel van regels die tot doel hebben de maatschappelijke kosten van ongevallen te minimaliseren.l) Deze stelling kan worden bereikt door de deelnemers aan het maatschappelijk verkeer ertoe aan te zetten economisch optimale zorg aan te wenden, en door hen ervan te weerhouden gevaarlijke activiteiten in een te hoge mate uit te oefenen (efficient activiteitsniveau). Ret foutcriterium is in deze nomische optiek wel zinvol: wie niet de door het recht vereiste zorg steedt zal gehouden zijn de schade die hij aan anderen berokkent te goeden. Ais de door het recht vereiste zorg overeenstemt met de misch, effciente zorg kan de doelstdling van minimalisering van de schappelijke kosten van ongevallen worden bereikt. Uit het voorgaande voIgt niet dat in de economische analyse aan het bleem van de schadevergoeding geen aandacht wordt besteed. loosstelling van slachtoffers is in de economische analyse geen op zichzelf staand doel, maar een mid del om de schadeveroorzaker prikkels te geven tot aanwending van optimale zorg. Vaak wordt ten onrechte een stelling gezien tussen de doelstelling van economische efficientie, zoals ze in de rechtseconomische literatuur wordt vooropgesteld, en de pensatiedoelstelling van het aansprakelijkheidsrecht, die door juristen wordt benadrukt. Geenszins offert de doelstelling van efficientie het lang op van ‘onschuldige slachtoffers’ door deze onvergoed te laten. In zijn pionierswerk The Costs of Accidents he eft Guido Calabresi een, dertussen klassiek geworden, beschrijving gegeven van de doelstellingen van het ongevallenrecht, die het gesignaleerde misverstand uit de weg ruimt. Calabresi heeft de ongevalskosten ingedeeld in drie categorieen: primaire, secunda ire en tertiaire kosten. Primaire ongevalskosten omvatten de wachte schade (dit is de omvang van de schade vermenigvuldigd met de probabiliteit dat zich een schadegeval voordoet) en de kosten van zorg om de schade te voorkomen. De omvang van deze kosten is lijk van het aantal en de ernst van de ongevallen. Met ongevallen gaan ook secundaire kosten gepaard. Ret nemen yan voorzorgsmaatregelen kan immel’S nooit volledig alle schadegevallen uitsluiten. De kosten van de door deze ongevallen aangerichte schade moeten worden verdeeld over de verschillende leden van de maatschappij. Met tertiaire kosten worden de kosten voor de behandeling van de uit ongevallen voortspruitende schadeclaims bedoeld. Met een primaire reductie van ongevalskosten be-1 1
PAGE – 6 ============
doelt Calabresi de vermindering van het aantal en de ernst van len. Met secundaire kostenreductie bedoelt hij een verbetering van de spreiding van de geleden schade. Deze twee vormen van kostenreductie veroorzaken tertiaire kosten. Ret ongevallenrecht is efficient te noemen wanneer de som van deze drie kostencategorieen wordt geminimaliseerd. Dit betekent dat rechtsregels nodig zijn om het aantal en de ernst van gevallen te reduceren; vervolgens zijn rechtsregels nodig om het richte verlies optimaal te spreiden. Ten slotte mogen de administratieve kosten voor de behandeling van ongevallen niet zo hoog zijn dat ze de maire en secundaire kostenreductie ongedaan maken.2) De door juristen vooropgestelde doelstelling van slachtofferbescherming is een doorgaans misleidend, of schoon occasioneel nuttig, populair stel tot reductie van secundaire ongevalskosten. De term ‘secundair’ kent geenszins dat deze kosten onbelangrijk zijn. De door ongevallen gerichte schade is immers aanzienlijk: medische verzorging, mingen voor arbeidsongeschikten, en dergelijke. Deze kostenreductie komt nochtans slechts tel’ sprake indien de maatregelen voor primaire kostenreductie hebben gefaald. Omdat men beter geen slachtoffer is dan een door het recht beschermd slachtoffer, staat in de economische analyse het voorkomen van ongevallen op de eerste plaats.3) regels worden daarom beoordeeld op hun vennogen het aantal en de ernst van de ongevallen te reduceren. Ret vooruitzicht aansprakelijk te worden gesteld ex post kan de mogelijke schadeveroorzaker er ex ante toe ten de nodige zorg te nemen. Schadevergoeding is in deze benadering geen doel op zich, maar een instrument van ongevallenpreventie. Ret kelijkheidsrecht is efficient indien het de mogelijke schadeverzoorzakers ertoe aanzet efficiente zorg te besteden, waardoor de doelstelling van maire kostenreductie kan worden gerealiseerd. Deze doelstelling houdt in dat het aantal ongevallen op een maatschappelijk optimaal niveau wordt gebracht. Ongevallenvoorkoming kan immers meer kosten dan het brengt in tennen van reductie van de verwachte schade. Een aantal vallen is dus economisch onvermijdbaar.De schade die door deze vallen wordt aangericht moet op optimale wijze worden verdeeld. Juristen die het aansprakelijkheidsrecht voornamelijk zien als een vergoedingsmechanisme hanteren wat de spreiding van de geleden schade betreft vaak criteria die onder de noemer ‘deep pocket-approach’ kUlll1en worden gegroepeerd. Vaak wordt verdedigd de schade op de rijken te gen om zo een rechtvaardige verdeling (redistributie van rijk naar arm) te realiseren: ‘richesse oblige’. Ook wordt vaak geargumenteerd dat diegene die verzekerd is het best de schade kan dragen ‘assurance oblige’.4) neer deze ‘rechtvaardigheids’principes blindelings worden toegepast, zon-12 del’ aandacht voor de voorafgaande vraag naar de primaire tie, kunnen belangrijke inefficienties worden gecreeerd. Rechtvaardigheid heeft zijn prijs en-de economische analyse kan leren welk bedrag op het prijskaartje voor rechtvaardigheid te lezen staat. Dat wil niet zeggen dat economisch efficiente oplossingen toch moe ten worden doorgevoerd dien zij in het normatief vlak niet acceptabel blijken. Ret is niet de taak van de rechtseconoom de eindbeslissing te nemen wat weI en wat niet matief aanvaardbaar is. M.aar daar staat dan weI tegenover dat de ten, die deze normatieve keuze maken, niet aan de economische analyse het recht mogen ontzeggen de inefficienties van de gekozen oplossing bloot te leggen. Slachtofferbescherming tegen om het even welke prijs kan belangrijke welvaartsverliezen inhouden, zodat wat aan secundaire valskosten uitgespaard wordt volledig ongedaan gemaakt wordt door een verhoging van de primaire ongevalskosten.5) Om deze redenen staat in deze bijdrage de primaire tie centraal. Eerst zal worden aangegeven hoe het aansprakelijkheidsrecht tot de gewenste minimalisering van de maatschappelijke kosten van vallen kan bijdragen. Daarbij wordt aanvankelijk abstractie gemaakt van het bestaan van verzekeringen. Dit is nodig om de weerslag van de keringsdekking beter te kunnen begrijpen. Ret voorhanden zijn van zekering heeft immel’s een belangrijke invloed op de primaire ductie. Ook over de rol van de verzekering als instrument van secundaire ongevalskostenreductie zal in deze bijdrage worden behandeld. Met name zal worden aangetoond dat verzekering geen optimaal instrument voor sicospreiding hoeft te zijn. De vermindering van de primaire ongevalskosten wordt bereikt door’het aantal en de ernst van de ongevallen te reduceren. Deze maatschappelijke kosten van ongevallen kunnen in een mathematische formule als voigt worden weergegeven: p (x,y) S + A (x) + B (y), waarbij A = de schadelijder B = de schadeveroorzaker A (x) : de kosten van zorg (x) van A B (y) : de kosten van zorg (y) van B P = de waarschijnlijkheid dat zich een schadegeval voordoet S = de omvang van de schade, indien zich een schadegeval voordoet P (x,y) S = de verwachte schade, gegeven dat A (x) besteedt aan zorg en B (y). De totale primaire ongevalskosten bestaan dus enerzijds uit de verwachte 13
PAGE – 8 ============
voorkeur wanneer het maatschappelijk gezien verkieslijk is de activiteit van schadelijders te reduceren. Wanneer verzekeringen beschikbaar zijn moet de efficientie van kelijkheidsregels worden herbeoordeeld. De schade wordt dan immers niet volledig gedragen door degene die door het recht aansprakelijk wordt gesteld. Daarom moet de verzekeraar de prikkels tot het nemen van ciente zorg, die nonnalerwijze uitgaan van het aansprakelijkheidsrecht, overnemen. Voor een goed begrip van de efficientie-analyse is inzicht dig in de rol van de verzekeringen vanuit welvaartsoogpunt. Op dit laatste zal in het volgende hoofdstuk worden ingegaan. 2. Economische analyse van verzekeringen: basisbegrippen Verzekering doet de maatschappelijke welvaart toenemen omdat de zekeraar het risico wegneemt van risico-averse personen. Personen die sico-avers zijn bekommeren zich niet enkel om de verwachte schade bij een ongeval (p. S.). Hun houding ten aanzien van risico wordt bei’nvloed door de absolute grootle van de schade (S). Risico-averse personen zijn bereid een bepaalde som geld te betalen (premie) om het risico van hen te laten wegnemen. De premie zal in de ideale verzekeringsmarkt preeies lijk zijn aan de verwachte schade (actuarieel juiste premie). In de lijkheid zal ten gevolge van transactiekosten op niet-volkomen tieve verzekeringsmarkten de werkeljk gevraagde premie hoger zijn dan de actuarieel juiste premie. De taak van de verzekeraar bestaat erin om risico’s te identificeren die van gelijke waarde zijn maar tevens ona01Hnkelijk van elkaar. Deze kelijke risico’s worden verzameld 0111 het totale risico te verminderen. De wet van de grote getallen verhoogt de accuraatheid van de voorspelling van het verwachte verlies. Het totale risico is kleiner dan de som van de dividuele risico’s. Na de risico’s te hebben verzameld moeten ze opnieuw worden ingedeeld in afzonderlijke en eng omlijnde risicogroepen. Dit is nodig 0111 ({l’ercellrse ,I’e/cerie te vermijden.”) Averechtse selectie is het volg van de geneigdheid van personen die een relatief hogere risieofactor vonnen om verzekeringsdekking te zoeken. De verzekering moet eel aantrekkelijk blijven voor elk lid van de verzekeringsgroep. De premie zal worden bepaald in verhouding tot het gemiddelde risico. Roe groter het versehil tussen de gemiddelde risico’s en de lage hoe groter de kans dat de laatste een premie zullen moeten betalen die gevoelig uitstijgt boven het verwae,hte verlies. Bij grote afwijkingen tussen de te betalen premie en de actuarieel juiste premie is de kans groot dat de lage risico’s 16 de risicogroep verlaten. Ten gevolge van hun vel’ trek zal de premie moe ten toenemen. Ret nieuwe bed rag zal op zijn beurt te hoog zijn voor de lage sico’s die nog in de verzekeringsgroep gebleven zijn. Een nieuwe uittocht van goede risico’s is daarvan het gevolg. Dit proces van averechtse selectie is cumulatief en kan uiteindelijk een hele risicogroep ontrafelen. De ring in de Verenigde Staten van Amerilea toont aan dat averechtse selectie verzekeringsmarkten kan doen instortenY) Wanneer ten gevolge van averechtse selectie de prer:nies onbetaalbaar worden en king niet langeI’ beschilebaar is, treedt een aanzienlijk welvaartsverlies op. Risico-averse personen kunnen immel’s niet langeI’ tegen betaling van een premie het risico afwentelen op verzekeraars. Verzekeraars, die dank zij de wet van de grote getallen het risico betel’ kUl1l1en dragen, verliezen de mogelijkheid hun diensten tegen betaling aan te bieden. Zowel malisatie bij verzekeraars als nutsmaximalisatie bij verzekerden wordt dus onmogelijk. Ret is daarom van groot belang om de risico-groepen zo eng mogelijk te houden, wil men averechtse selectie beperken. Een dergelijke enge afli} ning van risicogroepen wordt bemoeilijkt door asymmetrische informatie: Dit informatieprobleem ligt aan de basis van het probleem del’ averechtse selectie. Bij verzekeringen is de informatie immel’s ongelijk verdeeld. De verzekeraar weet niet welke risico’s goed of slecht zijn, terwijl de den deze informatie weI bezitten. Akerlof heeft aangetoond dat trische informatie tot algehele kwaliteitsverslechtering zal leiden indien individuele kwaliteitsverlaging niet door het marktmechanisme lean den afgestraft. Doordat aIleen op een gemiddelde kwaliteitsverslechtering wordt gereageerd, creeert asymmetrische informatie marleten voor deloze produkten: mark ten voor ‘citroenen’ (,lemons’).l3) Een enge definitie van risicogroepen is gemakkelijleer te realiseren bij ste-partij-verzekeringen. In de verzekeringspolissen kan gemakkelijk een onderscheid gemaalet worden naargelang de karakteristieken van de zekerden (leeftijd, gezondheid, schadeverleden) en de karakteristieleen van het verzekerde goed (veiligheidsmechanismen). De premie kan ook gemakkelijk worden gedifferentieerd naargelang het niveau van de wenste verzekeringsdekking (bijv. de verschillen in verzekerd bedrag bij de levensverzekering). De mogelijkheid de risicogroepen te definieren in functie van de ristieken van de verzekerden maakt de controle van het moreel fisico voudiger. Moreel risico ontstaat wanneer het gedrag van de verzekerde door de beschikbaarheid van de verzekeringdekking wijzigt en daardoor het risico toeneemt. Moreel risico kan worden gecontroleerd door het deeltelijk blootstellen van de verzekerde aan risico of door een controle van het gedrag van de verzekerde door de verzeleeraar en een dienovereen-17
PAGE – 9 ============
koinstige aanpassing van de premie.14) Bij een controle van het moreel sico wordt goed gedrag van de verzekerde beloond. Dit zal verhinderen dat goede risico’s de groep verlaten. De controle van het moreel risico en van het ermee gepaard gaande gevaar van averechtse selectie is veel lijker bij derde-partij-verzekeringen. Zo zal een producent van gevaarlijke produktell verzekerillgsdekking moetell kopen voor al diegenen die door zijn produkten schade lijden. Ret afbakenen van risicogroepen is nu veel moeilijker. Dit kan gebeuren door reclame, design en ken, maar uiteindelijk zal de gemiddelde verzekeringspremie hoger liggen dan bij eerste-partij-verzekeringen, waardoor het risico van averechtse lectie verhoogt. Omdat de verzekeringspremies worden doorgerekend in de verleoopprijs van de produkten leUl111en deze bij een onbetaalbaar worden. Dit is opnieuw een belangrijk welvaartsverlies. vendien gaat de inefficientie hier gepaard met een herverdeling in rechtse richting. Roge prijzen zijn immers niet verzoenbaar met een tiele die de zwakleen en annen wil beschermen. Opdat verzeleering tot een verhoging van de maatschappelijlee welvaart zou leiden, moet het moreel risico worden gecontroleerd en moet rechtse selectie kunnen worden uitgesloten. Wanneer de verzeleeraar ledige informatie heeft over het gedrag van de verzekerde, is controle door de verzekeraar met aanpassing van de premie als instrument ter controle van moreel risico te verkiezen boven het blootstellen van de verzekerde aan risico. Indien de verzekeraar geen perfecte controle kan uitoefenen over het gedrag van de verzekerde, moet de verzekerde ook gedeeltelijk worden blootgesteld aan risico. Ret optimale dekleingsniveau is in dit val ondenneer afhanleelijle van de mogelijkheden en de kosten van Ie door de verzekeraar. Rierboven zijn enkele essentiele beginselen van de verzekeringstechniele uiteengezet. Dit heeft een aantal inzichten opgeleverd die onmisbaar zijn voor de beoordeling van de invloed van verzekering op de efficientie van aansprakelijkheidsregels.15) Indien geen verzekeringsdekking beschilcbaar zou zijn, zou risico-aansprakelijkheid tot een optimale risico-allocatie den indien slachtoffers een afleeer van risico hebben. Anderzijds zou schuldaanspraleelijkheid het maatschappelijk optimum realiseren indien daders risico-avers zouden zijn. In veel situaties zullen echter zowel dader als slachtoffer een afkeer van riscio hebben. Dan is geen van beide sprakelijleheidsregels optimaal. De beschikbaarheid van king lean dit ongewenst resultaat tegenhouden. Als verzeleeringsdekking beschikbaar is zullen, onder een regime van risico-aansprakelijkheid, ders een aanspraleelijleheidsverzeleering afsluiten. De schade van de slachtoffers wordt dan volledig door de dader vergoed en zij nemen daar-18 om geen verzekeringsdekking. Onder een stelsel van heid zullen slachtoffers die een afkeer van risico hebben een verzekering afsluiten. Daders verzekeren zich dan niet tenzij vergissingen over het niveau van efficiente zorg (y*) of over de actuele zorg bij daders of rechters mogelijk zijn. Ret oordeel over de efficientie van de aansprakelijkheidsregels blijft wijzigd indien de verzekeraar de taak van het aansprakelijkheidsrecht in het vlak van de prikkels volledig overneemt. Dit is problematisch terwille van het moreel risico. Aangezien het moreel risico beter kan worden controleerd bij eerste-partij-verzekering moet vanuit gingen de voorkeur naar schuldaansprakelijkheid uitgaan bij ernstige problemen van moreel risico. De omstandigheid dat ook averechtse tie beter kan worden vermeden bij eerste-partij-verzekeringen dan bij de-partij-verzekeringen is een bijkomend element om lijkheid te verkiezen boven risico-aansprakelijkheid.16) 3. Wetgevend ingrijpen in verzekeringsmarkten: economische analyse In het eerste hoofdstuk werden de hoofdlijnen van de economische se van onrechtmatige daad uiteengezet. In het tweede hoofdstuk werden de economische motieven voor verzekering toegelicht. Daar werd reeds gei11ustreerd hoe verzekering het ongevallenrecht belnvloedt, daar de zekeraar de prikkel werking die van aansprakelijkheidsregels uitgaat deeltelijk) overneemt. In dit en het volgende hoofdstuk zal nu de centrale vraag worden aangesneden: wat is, rechtseconomisch gezien, de invloed van verzekering op de civiele aansprakelijkheid? In dit hoofdstuk zal worden onderzocht in hoeverre verzeleeringsvragen tot wetgevend ingrijpen aanleiding dienen te geven in het domein van de civiele aansprakelijleheid. Eerst zal worden stilgestaan bij de vraag zekerbaarheidsproblemen tot een beperking van de civiele heid door de wetgever dienen te leiden (3.1). De wetgever grijpt ook in de verzekeringsvrijheid in door verzekering in sommige gevallen verplicht te stellen. In dit hoofdstuk zal tevens worden onverzocht of er mische argumenten kunnen worden gevonden voor de introductie van verplichte verzekering (3.2). Uit 3.1 zal blijken dat, hoewel er weinig rechtseconomische argumenten zijn, om op grond van blemen de omvang van de aansprakelijkheid te beperken, dit nochtans vaak in de wetgeving gebeurt. Evenzo zal uit 3.2 blijken dat verplichte zekering vaak wordt ingevoerd hoewel daarvoor geen steun in de mische analyse te vinden is. Daarom zal in de laatste paragraaf van dit hoofdstuk worden onderzocht of de belangengroepentheorie een ring kan bieden voor de invoering van inefficiente wetgeving (3.3). 19
PAGE – 10 ============
.. 3,1 De beperking van aansprakelijkheid als remedie voar heid vaak wordt door de wetgever naar voren geschoven dat bij perkte aansprakelijkheid het risico niet meer door een verzekering gedekt zou kunnen worden.17)\Doorgaans wordt daarbij wezen naar bepaalde catastroferisico’s waarbij, indien deze zich zouden voordoen, het risico onverzekerbaar zou zijn. \De onverzekerbaarheid wordt dus-vooral gezien in de onverwacht hoge omvang van de schade.18)\ Dit argument heeft er toe geleid dat de aansprakelijkheid van de tant van een kerncentrale wettelijk werd beperkt tot een bepaald mumbedrag. Hetzelfde gebeurde met de aansprakelijkheid van een tanker voor de schade die door olie-verontreiniging werd veroorzaakt. Opvallend is dat in beide gevallen de beperking van aansprakelijkheid in de meeste rechtssystemen werd ingevoerd tel’ uitvoering van Ie verdragen en dat deze beperking doorgaans gepaard ging met de ring van een verplichte verzekering. Wat dit laatste betreft kan men de gumentatie begrijpen: de wetgever oordeelt dat een verzekeringsplicht . slechts kan worden uitgevoerd indien het risico ook daadwerkelijk kerbaar is en om dit te garanderen wordt de civiele aansprakelijkheid bij wet beperkt tot een verzekerbaar bedrag. Maar ook buiten deze gevallen wordt thans de beperking van aansprakelijkheid besproken als remedie voor verzekeringsproblel11en. Dit is onder l11eer het geval bij de recente discussies over de verzekerbaarheid van l11ilieuschade19) en bij de onele aansprakelijkheidsverzekering.20) Het is opvallend dat dit verzekerbaarheidsargument uitsluitend verwijst naar de absolute hoogte van de verwachte schade. Vanuit conol11isch oogpunt is dit slechts een van de elementen waarmede men bij de beoordeling van de verzekerbaarheid van een gegeven risico rekening dient te houden.21) Zoals in hoofdstuk 2 werd uiteengezet bestaan er twee belangrijke problemen die grenzen aan de verzekerbaarheid kunnen len: het moreel risico en averechtse selectie. Indien het moreel risico niet gecontroleerd kan worden, kan het risico inderdaad ‘onverzekerbaar’ zijn doordat de waarschijnlijkheid dat het risico zich verwezenlijkt door het enkele feit dat men verzekerd is, wordt verhoogd.22) Indien het gedrag van de verzekerde niet gecontroleerd kan worden, hetzij door controle door de verzekeraar, hetzij door deverzekerde gedeeltelijk bloot te stellen aan risico, zal het risico, maatschappelijk gezien, onverzekerbaar zijn omdat verzekering dan tot een verhoging van het ongevalsl’isico leidt. Indien verzekerbaarheid ten gevolge van een te hoog moreel risico een reeel vaal’ is, is de aangewezen wetgevende reactie even weI het verbieden van de verzekering.23) Overigens is juist dit gevaar voor een oncontroleerbaar 20 moreel risico de reden dat in de negentiende eeuw zekering in West-Europa verboden was en dat dit thans in de Sovjetunie nog steeds verboden is.24) Het is evenwel duidelijk dat deze vorm van verzekerbaarheid geenszins een argument vormt om de aansprakelijkheia naar het bedrag te beperken. Het probleem is immel’s niet de lijkheid, maar de beschikbaarheid van verzekering zelf. Indien enig vend optreden als remedie voor het moreel risico wenselijk is, is dit volg veeleer een verbod verzekering dan een beperking van de sprakelijkheid van de verzekerde.25) Dit laastste laat inm1ers voor het zekerde bedrag het l110reel risico bestaan en neemt bovendien de prikkels die aansprakelijkheidsregels zouden geven weg. Ook averechtse selectie26) kan tot onverzekerbaarheid leiden. George Preist heeft aangetoond dat averechtse selectie in de Verenigde Staten tot een verzekeringscrisis heeft geleid (hierop wordt in paragraaf 4.1 nog del’ ingegaan). Priest wijst erop dat de hoge verwachte schade aIleen niet tot de onverzekerbaarheid van een bepaald risico leidt. 27) Dit is slechts het geval indien het inperken van risicogroepen onmogelijk wordt, waardoor de goede risico’s de verzekeringsgroep zouden verlaten. Dit is precies het averechtse selectieprobleem: de goede i”isico’s verlaten de groep omdat de gemiddelde premie voor hen te hoog wordt, waardoor de premie in de overblijvende groep opnieuw stijgt en de (dan) goede risico’s op hun beurt de groep verlaten. Uiteindelijk ontstaat op deze wijze een spiraalwerking waarbij de hele verzekeringsgroep uit elkaar kan vallen. Zoals reeds werd aangestipt is de grondslag voor averechtse selectie niet de hoogte van de verwachte schade, maar weI de informationele asymmetrie tussen keraar en verzekerde.28) AIleen de verzekerde weet of hij een goed of een slecht risico vormt en indien hij deze informatie niet kan doorgeven aan de verzekeraar zal deze de groep te ruim maken, waardoor averechtse lectie ontstaat omdat de ‘goede’ verzekerde weI ziet dat de gemiddelde prel11ie te hoog is en dus de verzekeringsgroep verlaat. Dit probleem is slechts op te lossen indien de verzekeraar de groepen zo klein mogelijk maakt, waarbij de premie zo nauwkeurig mogelijk is afgestel11d op het dividuele risico dat de verzekerde vonnt. Hieruit voIgt dat averechtse lectie geen reden is om de aansprakelijkheid te beperken,29) aangezien dit de averechtse selectie an sich niet oplost.30) /’ Komen wij nu tot de eigenlijke vraag: kan de hoogte van het schade drag tot onverzekerbaarheid leiden en indien dit het geval is, dient het drag van de aansprakelijkheid dan wettelijk te worden beperkt? lerwijze vereist een goede schadeberekening dat het schadebedrag bij voorkeur klein zou zijn, terwijl de schadefrequentie hoog is. Door de wer-king van de wet van de grote getallen kan het risico bij een hoge frequentie 21
52 KB – 59 Pages