Dit handboek is tot stand gekomen naar aanleiding van twee congressen: ‘Risk. Perception, Risk Communication and its Application to Electromagnetic Field.
52 pages
388 KB – 52 Pages
PAGE – 2 ============
2Dankwoord Dit handboek is tot stand gekomen naar aanleiding van twee congressen: ‚Risk Perception, Risk Communication and its Application to Electromagnetic Field Exposure™, dat werd georganiseerd door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en de ICNIRP (International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection), in 1997 in Wenen (Oostenrijk), en ‚Electromagnetic Fields, Risk Perception and Communication™, georganiseerd door de WHO in Ottawa (Canada) in 1998. De WHO wil iedereen danken die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van dit handboek. In het bijzonder is dank verschuldigd aan degenen die dit document hebben opgesteld. Prof. Ray Kemp, Galson Sciences Ltd., Oakham (Verenigd Koninkrijk) Dr. Leeka Kheifets, WHO, Genève (Zwitserland) Dr. Michael Repacholi, WHO, Genève (Zwitserland) Dr. Jack Sahl, J. Sahl & Associates, Claremont, Californië (Verenigde Staten) Dr. Emilie van Deventer, WHO, Genève (Zwitserland) Dr. Evi Vogel, ministerie voor Regionale Ontwikkeling en Milieuzaken van Beieren, (München, Duitsland) en WHO, Genève (Zwitserland) Verder willen we de volgende personen bedanken voor hun nuttige opmerkingen: Dr. William H. Bailey, Bailey Research Associates, New York, (VS) Dr. Ulf Bergqvist, Universiteit van Linköping, Linköping (Zweden) (ƒ) Dr. Patricia Bonner, EPA, Washington DC (VS) Dr. Caron Chess, Rutgers University, New Brunswick, New Jersey (VS) De heer Michael Dolan, FEI, Londen (Verenigd Koninkrijk) Dr. Marilyn Fingerhut, WHO, Genève (Zwitserland) De heer Matt Gillen, NIOSH, Washington DC (VS) Dr. Gordon Hester, EPRI, Palo Alto, Californië (VS) Mw. Shaiela Kandel, ministerie van Milieu, Israël Dr. Holger Kastenholz, Centre for Technology Assessment, Stuttgart (Duitsland) Dr. Alastair McKinlay, International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection, Neuherberg (Duitsland) Dr. Tom McManus, Department of Public Enterprise, Dublin (Ierland) Dr. Vlasta Mercier, Bundesamt für Gesundheit, Bern (Zwitserland) Dr. Christopher Portier, National Institute of Environmental Health Sciences, North Carolina (VS) De heer Holger Schütz, Onderzoekscentrum Jülich (Duitsland) Dr. Daniel Wartenberg, Rutgers University, New Brunswick, New Jersey (VS) Dr. Mary Wolfe, National Institute of Environmental Health Sciences, North Carolina (VS) Het project is gefinancierd door de Wereldgezondheidsorganisatie, Department of Protection of the Human Environment (afdeling bescherming van het leefmilieu), het Oostenrijkse ministerie van Gezondheid, het Duitse ministerie voor Milieu, Natuurbehoud en Nucleaire veiligheid, het Beierse ministerie voor regionale ontwikkeling en milieuzaken (Duitsland) en het National Institute of Environmental Health Sciences.
PAGE – 3 ============
3Voorwoord De aanleiding voor het opstellen van dit handboek was de bezorgdheid onder de bevolking over de mogelijke gevolgen van elektromagnetische velden (EM-velden) voor de gezondheid. De potentiële risico™s van blootstelling aan elektromagnetische velden vanuit installaties zoals elektrische leidingen of basisstations voor mobiele telefonie vormen een reeks gecompliceerde problemen voor besluitvormers. Deze problemen zijn onder meer het bepalen of blootstelling aan elektromagnetische velden gevaren met zich meebrengt en wat het mogelijke gevolg is voor de gezondheid (risicobeoordeling), het herkennen van de redenen voor bezorgdheid onder de bevolking (risicobeleving), en het implementeren van beleidsmaatregelen ter bescherming van de volksgezondheid en als reactie op de bezorgdheid van de bevolking (risicobeheer). Een reactie op deze problemen vraagt om de betrokkenheid van personen of organisaties met de juiste competenties, een combinatie van relevante wetenschappelijke deskundigheid, sterke communicatieve vaardigheden en een goed inzicht in beheersmatige en regelgevende aangelegenheden. Dit geldt voor iedere context, ongeacht of deze lokaal, regionaal of zelfs nationaal of mondiaal is. Waarom een dialoog? Veel publieke en private organisaties hebben – soms op pijnlijke wijze – een fundamentele les geleerd: het is gevaarlijk aan te nemen dat betrokken groepen geen zinvolle inbreng willen of kunnen leveren wanneer het gaat om het plaatsen van
PAGE – 4 ============
4nieuwe installaties die EM-velden genereren of het goedkeuren van nieuwe technologieën voordat deze in gebruik worden genomen. Het is derhalve van doorslaggevend belang een dialoog tot stand te brengen tussen alle personen en groepen die bij dit soort zaken betrokken zijn. Een doeltreffende dialoog moet onder meer bestaan uit overleg met belanghebbenden, onderkenning van wetenschappelijke onzekerheden, overweging van alternatieven, en een rechtvaardig en transparant besluitvormingsproces. Nalatigheid in dezen kan leiden tot verlies van vertrouwen en een gebrekkige besluitvorming, alsook tot vertraging van projecten en toename van de kosten. Voor wie is dit handboek bedoeld? Dit handboek beoogt ondersteuning te bieden aan besluitvormers die te maken hebben met een combinatie van maatschappelijke verdeeldheid, wetenschappelijke onzekerheid, en de behoefte om bestaande installaties te gebruiken en/of de benodigde nieuwe installaties op een juiste wijze te plaatsen. Doel van het handboek is om het besluitvormingsproces te verbeteren door misverstanden terug te dringen en het vertrouwen te vergroten door middel van een betere dialoog. Een succesvolle gemeenschappelijke dialoog draagt bij tot de totstandkoming van een open, consistent, rechtvaardig en voorspelbaar besluitvormingsproces. Bovendien kan een dergelijke dialoog bijdragen tot een tijdige goedkeuring van nieuwe installaties, zonder dat de gezondheid en veiligheid van de gemeenschap hierbij in het gedrang komen. Verwacht wordt dat deze informatie ook voor veel andere overheidsfunctionarissen, particuliere groeperingen en niet-gouvernementele organisaties van nut kan zijn. Daarnaast kan deze leidraad het publiek helpen bij contacten met overheidsinstellingen die verantwoordelijk zijn voor regelgeving op het gebied van milieuhygiëne, of met ondernemingen die installaties exploiteren waarover eventueel onrust kan ontstaan. Voor diegenen die meer informatie willen, is een literatuurlijst opgenomen.
PAGE – 5 ============
5Inhoud Dankwoord.2 Voorwoord.3 Inhoud..5 Elektromagnetische velden en volksgezondheid.7 Huidige kennis7 Wat gebeurt er bij blootstelling aan elektromagnetische velden?..8 Biologische effecten en gezondheidseffecten..9 Conclusies uit wetenschappelijk onderzoek..10 Communicatie over risico’s van EM-velden12 Omgaan met publieke beleving..12 Meerdere factoren bepalend voor het risico van EM-velden.13 Hoe wordt risico ervaren?15 De behoefte aan risicocommunicatie.18 Wanneer communiceren?20 Met wie communiceren?.23 Wat te communiceren?.25 Hoe te communiceren?.33 Richtlijnen en beleidsmaatregelen met betrekking tot blootstelling aan EM-velden38 De huidige situatie.38 Wie beslist over richtlijnen?..38 Waarop zijn de richtlijnen gebaseerd?..38 Waarom wordt er voor blootstellinglimieten voor de bevolking een hogere reductiefactor gebruikt?..39 Voorzorgsbenaderingen en het voorzorgsbeginsel.40 Wetenschappelijk onderbouwde en voorzorgsbenaderingen voor EM-velden.42 Wat doet de Wereldgezondheidsorganisatie?43 Begrippenlijst.45 Aanvullende literatuur.50
PAGE – 8 ============
8 Figuur 1 – Het elektromagnetisch spectrum. Wat gebeurt er bij blootstelling aan elektromagnetische velden? Elektrische spanningen zijn van nature in het menselijk lichaam aanwezig, en zijn essentieel voor het normaal functioneren van het lichaam. Alle zenuwen geven signalen door met behulp van elektrische impulsen. De meeste biochemische reacties – van reacties die betrekking hebben op de stofwisseling tot reacties die te maken hebben met hersenactiviteit – gaan gepaard met elektrische processen. De gevolgen van blootstelling van het menselijk lichaam of menselijke lichaamscellen aan externe EM-velden zijn voornamelijk afhankelijk van hun frequentie en intensiteit of sterkte. De frequentie beschrijft het aantal trillingen of cycli per seconde. Bij lage frequenties gaan EM-velden door het lichaam heen; bij radiofrequenties worden de velden deels geabsorbeerd en dringen ze slechts over een korte afstand het weefsel in. Laagfrequente elektrische velden beïnvloeden de verdeling van elektrische ladingen aan de oppervlakte van geleidende weefsels en veroorzaken een elektrische stroom in het lichaam (iguur 2a). Laagfrequente magnetische velden wekken in het menselijk lichaam elektrische kringstromen op (figuur 2b). De sterkte van deze geïnduceerde elektrische stromen is afhankelijk van de intensiteit van het externe magnetische veld
PAGE – 9 ============
9 en de grootte van de kringloop die de stroom volgt. Als de elektrische stromen sterk genoeg zijn, kan dit leiden tot stimulering van zenuwen en spieren. (a) (b) Figuur 2 – (a) Elektrische velden dringen niet noemenswaardig het lichaam binnen, maar bouwen een spanning aan het oppervlak van het lichaam op, terwijl (b) blootstelling aan magnetische velden tot elektrische kringstromen binnen het lichaam leidt. Bij radiofrequenties (RF) dringen de velden slechts over een korte afstand in het lichaam. De energie van deze velden wordt geabsorbeerd en omgezet in beweging van moleculen. Wrijving tussen snel bewegende moleculen leidt tot een temperatuurstijging. Dit effect wordt gebruikt in huishoudelijke apparatuur, zoals bij het verwarmen van voedsel in magnetronovens, en in veel industriële toepassingen, zoals het lassen van plastic of het verhitten van metaal. De sterktes van de RF-velden waaraan mensen in onze leefomgeving normaliter worden blootgesteld, zijn veel lager dan de veldsterktes die nodig zijn om een aanmerkelijke verhitting te realiseren. Biologische effecten en gezondheidseffecten Biologische effecten zijn meetbare reacties van organismen of cellen op een stimulus of een verandering van de omgeving. Dergelijke reacties, zoals een versnelde hartslag na het drinken van koffie of het slaperig worden in een benauwde ruimte, zijn niet per definitie schadelijk voor de gezondheid. Reacties op veranderingen in de omgeving zijn een normaal onderdeel van het leven. Het lichaam kan echter onvoldoende compensatiemechanismen hebben om alle belastingen of veranderingen in de omgeving te compenseren. Langdurige blootstelling aan omgevingsfactoren kan, zelfs als deze maar van beperkte omvang is, een gezondheidsrisico vormen als de blootstelling leidt tot stress. Bij mensen is een nadelig gezondheidseffect het gevolg van een biologisch effect dat een meetbare vermindering van de gezondheid of van het welbevinden van blootgestelde personen veroorzaakt. Het niet overschrijden van blootstellingslimieten die in nationale en internationale richtlijnen worden aanbevolen, draagt er toe bij om de risico™s te beheersen die het gevolg kunnen zijn van blootstelling aan EM-velden die mogelijk schadelijk zijn voor de gezondheid. Er is thans veel discussie over de vraag of langdurige blootstelling aan lage veldsterktes die onder de blootstellingslimieten liggen schadelijk kan zijn voor de gezondheid of het welzijn van mensen.
PAGE – 10 ============
10 Conclusies uit wetenschappelijk onderzoek Laagfrequente velden Er is momenteel veel wetenschappelijke kennis over de gezondheidseffecten van EM-velden, gebaseerd op een groot aantal epidemiologische, proefdier- en weefselkweekonderzoeken. Veel gezondheidskundige effecten, variërend van voortplantingsstoornissen tot cardiovasculaire of neurodegeneratieve ziekten, zijn inmiddels onderzocht, maar tot op heden zijn de meest consistente aanwijzingen gevonden voor kinderleukemie. In 2001 heeft het IARC (het International Agency for Research on Cancer; het internationale agentschap voor onderzoek naar kanker van de WHO) een werkgroep van wetenschappelijk deskundigen de onderzoeken laten beoordelen die zijn uitgevoerd naar de kankerverwekkendheid van statische en extreem laagfrequente (ELF) elektrische en magnetische velden. Gebruikmakend van de standaard IARC-classificatie die de resultaten van onderzoek aan mensen, proefdieren en in het laboratorium tegen elkaar afweegt, zijn extreem laagfrequente magnetische velden geclassificeerd als mogelijk kankerverwekkend bij mensen, op grond van de resultaten van epidemiologische onderzoeken naar kinderleukemie. Een voorbeeld van een bekend middel dat ook in deze categorie wordt geclassificeerd, is koffie, dat het risico op nierkanker kan vergroten terwijl het tegelijk een beschermende werking heeft tegen darmkanker. “Mogelijk kankerverwekkend bij mensen” is een classificatie die gebruikt wordt om een middel aan te duiden waarvoor beperkte aanwijzingen zijn voor kankerverwekkendheid bij mensen en onvoldoende bewijzen voor kankerverwekkendheid bij proefdieren. De gegevens met betrekking tot alle andere vormen van kanker bij kinderen en volwassenen, evenals andere vormen van blootstelling (bijvoorbeeld aan statische velden en extreem laagfrequente elektrische velden) werden als niet te classificeren beschouwd, vanwege onvoldoende of niet-eenduidige wetenschappelijke informatie. Ofschoon het IARC extreem laagfrequente magnetische velden heeft geclassificeerd als mogelijk kankerverwekkend bij mensen, blijft het mogelijk dat er andere verklaringen bestaan voor de waargenomen associatie tussen blootstelling aan extreem laagfrequente magnetische velden en kinderleukemie. Hoogfrequente velden Voor radiofrequente velden lijken de beschikbare wetenschappelijke gegevens erop te wijzen dat blootstelling aan RF-velden met een lage veldsterkte (zoals die worden uitgezonden door mobiele telefoons en hun basisstations) geen nadelige gevolgen voor de gezondheid heeft. Een aantal wetenschappers heeft geringe effecten van het gebruiken van een mobiele telefoon gerapporteerd, zoals veranderingen in hersenactiviteit, reactietijden en slaappatronen. Voorzover deze effecten zijn bevestigd, lijken ze binnen de natuurlijke variaties bij de mens te liggen. Momenteel zijn de onderzoeksinspanningen gericht op de vraag of langetermijnblootstelling aan RF-velden met geringe veldsterktes nadelige gevolgen voor de gezondheid kan hebben – zelfs bij veldsterktes die te gering zijn om een belangrijke temperatuurverhoging teweeg te brengen. Verschillende recente epidemiologische onderzoeken naar gebruikers van mobiele telefoons hebben geen overtuigende aanwijzingen voor een verhoogd risico op hersenkanker opgeleverd. De technologie is echter te jong om effecten op de lange termijn uit te sluiten. Mobiele telefoons en basisstations brengen verschillende blootstellingssituaties met zich mee. De blootstelling aan RF-velden is voor gebruikers van mobiele telefoons veel hoger
PAGE – 11 ============
11 dan voor mensen die in de omgeving van basisstations wonen. Met uitzondering van signalen die sporadisch worden gebruikt om de verbinding met nabijgelegen basisstations te behouden, zenden mobiele telefoons uitsluitend RF-energie uit wanneer er een gesprek wordt gevoerd. Basisstations daarentegen zenden voortdurend signalen uit, hoewel de niveaus waaraan het publiek wordt blootgesteld uiterst laag zijn, zelfs voor mensen die vlakbij een basisstation wonen. Gezien het wijdverbreide gebruik van de technologie, de mate van wetenschappelijke onzekerheid, en het niveau van maatschappelijke bezorgdheid, is diepgaand wetenschappelijke onderzoek en een heldere communicatie met het publiek noodzakelijk.
388 KB – 52 Pages